سبک خراسانی از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان شروع شد. تا زمان آل بویه و دیلمیان نیز (قرن چهارم هجری) ادامه داشت. اولین نمونه‌های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت.
پیشینه سبک خراسانی
عده‌ای سبک خراسانی را ادامه شیوه پارتی دانسته‌اند. در مورد مساجد به نام سبک شبستانی می‌شناسند. الگو و طرح مساجد اولیه اسلام تقلیدی از مسجد نبی اکرم (ص) در مدینه است.
برای ساختن این مسجد، رسول گرامی (ص) دستور می دهند سنگ‌های لاشه را از نزدیک‌ترین کوه تهیه کنند. آنها را به صورت خشکه چین (بدون ملات) بر روی هم بچینند. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دست‌هایش را بلند کرده باشد، تعیین می شود. پوشش سقف شبستان آن از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بوده. در ضمن، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب بوده است. از نخل‌های خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده می‌شده است.
مساجد اولیه اسلام در خراسان نیز در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد. سقف تنها شبستان آنها با مصالح ساده پوشیده شد. این کار برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران بود.
خصوصیات معماری خراسانی
– سادگی تا مرز امکان
– استفاده از مصالح بوم‌آور
– پرهیز از بیهودگی
– مردم واری فوق العاده
مهم‌ترین بناهای این سبک
– مسجد جامع فهرج از نیمه اول قرن اول هجری
– اصل مسجد جامع اردستان
– مسجد تاریخانه دامغان: تاری به ترکی یعنی خدا (خدای خانه)
– در خرانق در نزدیکی یزد نیز آثار مختلفی از شیوه خراسانی به جای مانده است.
– اصل مسجد جامع اصفهان (مسجد اولیه)
– مسجد جامع ابرقو
– مسجد جامع نایین
– اصل مسجد جامع نیریز
– مسجد جامع میبد
یکی از اصیل‌ترین بناهای سبک خراسانی ، مسجد جامع فهرج یزد است.
مسجد فهرج
مسجد فهرج یکی از اصیل‌ترین ساختمان‌های سبک خراسانی است. این مسجد در ۲ کیلومتری یزد در قریه‌ای به نام فهرج سر راه قدیمی یزد به کرمان قرار دارد. تک منار گِلی آن از فاصله دور دیده می‌شود. بنای مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام دارای طرحی بسیار ساده و بی پیرایه است. احتمالاً جزو نخستین مساجدی است که تاکنون در ایران شناخته شده. سبک معماری آن را بین شیوه پارتی و خراسانی می‌دانند. بنا تماماً از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارها از کاهگل است.
نقشه مسجد بسیار ساده است و شبستانی سه دهانه دارد. دهانه میانی بزرگ‌تر از دو دهانه چپ و راست است. این دهانه قوس ناری دارد. طاق‌ها نیز ناوی و طاق آهنگ است. در قسمت شمالی مسجد مناره‌ای از خشت و جدا از بنا ساخته شده که به مسجد راه دارد. قسمت‌هایی از مسجد که در حال ویرانی بوده مرمت شده است. یکی از ویژگی‌های جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است. این نقش‌ها با گچ، بر روی دیوار شرقی، نگاشته شده است. به طور کلی معماری این مسجد به جز نقشه آن چیز تازه‌ای از معماری ساسانی‌ست.
تاریخانه دامغان
این مسجد یکی از مساجد اولیه اسلامی و با سبک خراسانی بنا شده است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است. بعدها در آن تغییراتی داده‌اند. بخشی از این مسجد چندین بار، دوباره‌سازی شد. یک صحن بزرگ تقریباً چهارگوش دارد. در اطراف صحن رواق‌هایی با طاق ضربی روی پایه‌های مدور قرار دارد.
نقشه کلی مسجد ساده و مردم‌وار است و شبیه یک حیاط اندرونی است. طرح کلی ساختمان و مصالح آن و نوع آجرچینی و ابعاد آجرهای قرمز رنگ و ستون‌ها شبیه طرح بناهای ساسانی است. در رواق‌های اطراف حیاط دهانه وسط، نسبت به دهانه‌های دیگر ارتفاع بیشتری دارد. قوس‌های آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند. قوس‌های جناقی (تیزه دار) را بعدها زده‌اند.
مسجد جامع نایین
مسجد جامع نایین یکی از بناهای معماری خراسانی (شبستانی) است. قدیمی‌ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است. تغییرات زیادی در دوره‌های بعد، از جمله در زمان آل‌بویه در آن داده شده. لذا مسجد، ترکیبی از سبک خراسانی و رازی دارد.
مسجد اولیه جامع اصفهان
با کاوش‌هایی که اخیراً انجام شده، ثابت کرده‌اند که طرح اصلی و ابتدایی مسجد جامع اصفهان، شبستانی (بومسلمی یا شبستان ستون‌دار) است. این مسجد بزرگ، تاریخی کهن دارد. در دوره‌های مختلف، تغییرات کلی در آن داده شده است. تقریباً از تمامی پادشاهان سلسله‌های ایرانی بعد از اسلام در آن اثر و کتیبه‌ای دیده می‌شود.
مسجد جامع نیریز
این مسجد در اصل، شیوه خراسانی داشته و بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه مسجد، شبستانی در جنوب و ایوانی در مقابل شبستان داشته که یک ایوان بوده است. به این ایوان‌های تکی گیری می‌گفتند. گروهی از کارشناسان بر این عقیده‌اند که این مکان قبلا آتشکده بوده است.
معماری در عصر سامانیان
سبک و یا شیوه معماری در مقطع خاصی پایان نمی‌گیرد و پذیرش آن نیز ناگهانی نبوده و شروع معینی ندارد. منطقه خراسان صاحب سبک خراسانی است. اما همین شیوه به‌تدریج گرایش به شیوه بعدی یعنی سبک رازی پیدا کرد. لذا بسیاری از آثار از نیمه دوم قرن سوم هجری دارای دو شیوه خراسانی و رازی با هم بودند. این موضوع در شیوه‌های بعدی نیز تکرار می‌شود. معماری در عصر سامانیان نیز چنین وضعی داشت. بناها تلفیقی از شیوه خراسانی و رازی بودند. به مرور زمان سبک رازی جایگزین سبک خراسانی شد.
آرامگاه امیراسماعیل سامانی
در دوره سامانیان، تنها یک بنای تاریخی باقی ماند که از زیباترین بناهای ایرانی است. آرامگاه امیراسماعیل سامانی که مدتی قبل از مرگ او در اوایل قرن چهارم در بخارا ساخته شد. بنایی است با قدرت و اصالتی مؤثر. این بنا سبک خراسانی و رازی دارد.
آرامگاه امیراسماعیل سامانی از نظر پیشرفت در طرح و نقشه و به کارگیری مصالح تزیینی مناسب، در معماری ایران سهم به‌سزایی دارد. ساختمان آن مکعبی شکل است که هر ضلعش تقریباً ۱۰ متر است. با گنبد نیمکره‌ای که در چهار گوشه آن چهار گنبد کوچک تخم مرغی به سبک بناهای ساسانی است. چهار گوشه دیوارها اندکی به داخل شیب دارد. این دیوارها با ستون‌های عظیم سه ربعی تقویت شده است.
بنا، مناسب یک بنای یادبود است. سادگی و گیرایی اندازه‌ها و نسبت‌های هماهنگ با آرایش قوی و ابتکاری، آن را از سایر بناهای اسلامی متمایز ساخته است. در این بنا، آجر با مهارتی استادانه به‌کار رفته و برتری آجرچینی‌های ایرانی را به خوبی نشان می‌دهد. بافت سایه‌دار دیوارها یادآور سبد بافته است که از تابش نور شدید خورشید جلوگیری می‌کند. این شیوه معماری بعدها، در سرزمین توران (ترکمنستان کنونی) سرمشق بسیاری از بناها قرار گرفت.
سبک خراسانی | مسجد فهرج 
سبک خراسانی | تاریخانه دامغان 
سبک خراسانی سبک خراسانی | تاریخانه دامغان سبک خراسانی | معماری اسلامی | آرامگاه امیر اسماعیل سامانی
