اصول طراحی باغ فرانسوی

تا قبل از دوره رنسانس باغ‌ها و پارک‌های فرانسه چندان قابل توصیف نبوده و عظمت و زیبایی و تکامل آنها از رنسانس به بعد است. می‌توان گفت که در دوره لویی سیزدهم پارک و باغ‌سازی واقعی در فرانسه شروع شد و در دوران لویی چهاردهم ادامه داشته و زمان لویی پانزدهم و شانزدهم به تکامل واقعی رسید اگر چه کلیه باغ‌های فرانسه و اروپا تقلیدی از باغ‌های قدیمی ایتالیا است و در اوایل قرن شانزدهم سبک‌های ایتالیایی به نوعی در هنر باغ و پارک‌سازی فرانسه راه یافت . اما امروزه خود دارای سبک خاص و سمبل فرانسه به شمار آمده و سبک باغ فرانسوی عالم‌گیر شده است . در واقع باغ فرانسوی از قرن هفدهم رواج پیدا کرد و بر اصولی چون : تقارن ، هندسه ، محوریت ، تأکید به غلبه انسان بر طبیعت و تحمیل نظم به قانون طبیعت استوار است.
حال به شرح این اصول در سبک فرانسوی می‌پردازیم:

تقارن یا طراحی متقارن :
اصولاً به طرحی متقارن یا Symetric گفته می‌شود که اجزاء تشکیل‌دهنده طرح در هر طرف محور مرکزی عیناً تکرار شده باشند ، این نوع توازن در طرح‌های رسمی بکار می‌رود و مناسب محل‌هایی هستند که کاملاً مسطح باشند و اصولاً در طرح‌های رسمی و پارک‌های شهری مورد استفاده دارد و محلی برای آرامش افکار و تمرکز خصوصاً افراد مسن است . باغ یا باغچه‌ای که از این طرح پیروی می‌کند با دیوارسبز یا پرچین محصور است و خطوط الگو کاملاً با گیاهانی که هرس یا سرزنی شده‌اند مشخص شده‌اند .
انتقادی که به این نوع طرح وارد است انعطاف‌ناپذیری و نظم مکانیکی آن است و به زبان دیگر همه چیز کامل و تمام‌شده است و برای بیننده جائی برای تجسم یا تخیل باقی نمی‌گذارد . اصولاً افراد استفاده‌کننده از این پارکها و طرح‌ها کمی مسن‌تر هستند و قبل از اینکه به رنگهای زیبا و بوهای خوش فکر کنند بیشتر به شکل و فرم و نظم توجه دارند . مجسمه‌های زیبا و نقش موزائیکی ایجاد‌شده در کنار آن طرح را به دو قسمت تقسیم می‌کند که اگر غیر از آن بود باغ با حیاطی وسیع و خالی زننده جلوه می‌نمود.
تقارن در باغ‌های ایرانی ( پردیس ) کاملاً رعایت می‌شده و از آنجائیکه پیشینه باغ ایرانی به دوران هخامنشیان برمی‌گردد ، این اصل در طراحی سبک فرانسوی کاملاً برگرفته از باغ ایرانی است.

هندسه:
هندسه ، ساختار و نظام و از مهمترین ویژگی و شاخصه این نوع سبک است . فضای به غایت هندسی ، منظم وار و از پیش طراحی مفاهیم ، مبانی و عناصر شکل‌دهنده باغ و نحوه ترکیب این عناصر و اجزاء که در نهایت به ارائه شکل کلی آن می انجامد نقش دارد . از سوی دیگر مجموعه ای از نظامها را نیز می‌توان بازشناخت که در شکل‌گیری باغ مؤثرند . این نظامها اساس فکری ، آداب طراحی و نحوه زندگی و حیات مردمان را شامل می‌گردند.
هندسه و ساختار : طرح باغ براساس توجه و کاربرد خاص مربع ، مستطیل و یا هر نوع شکل منظم هندسی ترکیب کلی و اجزا آن استوار است و این خصیصه برگرفته شده از باغ‌های ایرانی می‌باشد . تأثیرگذاری هندسه در باغ ایرانی که در پیوند فضاهای بسته و باز شکل می‌گیرد در تمامی عرصه‌ها به چشم می‌خورد و از آنجائیکه هندسه و نظم مربوط به آن در باغ فرانسوی کاملاً متأثر است می‌توان راحتتر توسط مردمان کشور ایران که این نوع اصل را سالهای زیادی پیشتر از فرانسویان با آن در باغ‌های خود سر و کار دارند ، لمس کنند . ساختارهای هندسی در باغ و تناسبات کلی ، حصارها ، محورهای اصلی و فرعی ، ردیف درختکاری ، استخرها ، دریاچه‌ها و جویهای آب و نحوه حضور و عبور آب و به طور کلی همه‌ی اشکال و ابنیه موجود بی ارتباط به هندسه نیستند و به آن می‌پردازند.
ساده‌ترین شکل‌ها در تربیت و هرس اشکال هندسی هستند زیرا تکلیف اصلاح کاملاً روشن است ، نزدیک‌ترین اشکال به شکل طبیعی مخروطی‌ها هستند که در قاعده نسبت به رأس سطح بیشتری را اشغال می‌کنند و برای بدست‌آوردن رئوس و خطوط افقی و عمـودی از تخته ، ترازو ، متر و نخ می‌توان استفاده کرد.
هنر شکل‌دهی هنری به گیاه (توپیاری) نیز در باغ‌های فرانسوی رواج داشت و از گیاهانی چون انواع شمشاد مثل شمشاد رسمی و شمشاد نعناعی و گیاهان دیگری مثل برگ‌بو یا ترون و برگ‌نو که با سرزنی و هرس و شکل‌دهی مداوم با آنها اشکال مختلف گیاهی حتی به شکل حیوانات و پرندگان و … می‌سازند.

محوریت :
محوریت در واقع همان هدف و یا موضوعیست که باغ حول محور آن ساخته شده است . یعنی بسته به نوع باغی که در نظر داریم محوریت نیز ایجاد و خودنمایی می‌کند و طبق آن تعریف می‌شود . محوریت در باغ فرانسوی حول هدف آن که ایجاد یک فضای بزرگ صاف و هموار از باغچه‌هایی با اندازه‌های مختلف با استفاده از مجسمه‌ها ، آبنماها و پیاده‌روها و … که به نظم در آمدند ، می‌چرخد . محوریت در این سبک خودنمایی صاحبان قدرت و مالکان زمین‌های بزرگ با استفاده از ساخت خانه‌هایی بزرگ و قصرمانند در فضای تعریف شده‌ی بالاست که عظمت و قدرت و فرماندهی مالکان را به زیردستان به رخ بکاشند . این عظمت و بزرگی باعث می‌شد تا زیردستان و حتی دیگر صاحبان قدرت که ملکی کوچک‌تر داشتند در برابر زمین‌داران بزرگ سر تعظیم به فرود آورند .
غلبه انسان بر طبیعت :
طبیعت خلقی وحشی ، خودرو و خودمختار دارد و هر جا که عوامل محیطی و اقلیمی فراهم باشد بر قلمرو خود می‌افزاید و از شکل و هندسه خاصی تبعیت نمی‌کند . از این رو طبیعت و هر نوع منابع طبیعی که درو از عوامل انسانی باشد شکلی بی‌نظم خواهد داشت . در طبیعت هر جاندار و هر چیز طبیعی که بتواند بر سایر عوامل اطراف خود پیروزمندانه رقابت کند می‌تواند به حیات خود ادامه دهد . این نوع آرایش که طبیعت به خود می‌گیرد کاملاً با هدفی که در باغ فرانسوی گنجانده شده‌است مغایرت دارد . از این رو طراحان و صاحبان املاک برای نشان‌دادن قدرت خود با طبیعت به مبارزه می‌پردازند . منظور از مبارزه از بین بردن آن نیست منظور در اختیار قرار دادن آن است طوری که با سلیقه و خواست صاحبین ملک ، شکل خواهد گرفت . این غلبه نیز بی‌ارتباط با نشان‌دادن قدرت مالک به مالکین دیگر نیست.
البته برای نشان دادن عمارت باشکوه و سطح وسیع باغ که به دیده بعد و مسافت بیشتری می‌دهد مستلزم به قطع و یا از بین بردن گیاهان و عوامل طبیعی دیگر چون سنگ و پستی و بلندی و … نیز است. که این قدرت‌نمایی مسلماً به طبیعت آسیب می‌رساند.

باغ ورسای که در اغلب کشورهای اروپایی و شهرهای فرانسه به تقلید از آن برخاسته‌اند نمونه‌ای ازاین سبک می‌باشد. امروزه در فرانسه دو نوع باغ یا پارک وجود دارد ، یکی باغ‌های خصوصی و اشرافی و دیگری پارک‌های عمومی است که اکثراً باغ‌های خصوصی پادشاهان و رجال قدیم فرانسه بوده است.
الگوی کلی تمام این باغ‌ها یا پارک‌ها عبارتند از محیطی کاملاً مسطح و بدون فراز و نشیب و پستی و بلندی چمن‌کاری شده ، یک ساختمان با تراس و نرده‌های زیبـای سنگی و گاهی فلزی و مجسمه‌هایی در اطراف آن ، همچنین پله‌های وسیع ، زیبا و کم‌ارتفاع ، حوض بزرگ آب با عمق کم در مقابل عمارت به همراه آبنما و فواره اندک و درختان همیشه‌سبز و معبرهای پهن و دیوارهای نرده‌ای با پوشش گیاهی بالارونده و گلکاری‌های زیبا در باغچه‌های منظم و یک کلاه‌فرنگی که حکم آلاچیقی بزرگ دارد . در قسمتی از باغ ، یکی دیگر از نشانه‌های باغ فرانسوی در قدیم . کاشت تک‌درختی در محیط وسیع چمن و پرچین‌های شمشاد بلند (البته نه به اندازه پارک‌های انگلیسی)، مجسمه‌های بسیار زیبا در باغ است (البته نه به اندازه مجسمه‌های باغ‌های ایتالیایی). لازم به ذکر است قرینه‌سازی در باغ‌های فرانسوی امروزه جایگاه خاصی دارد.
سنگفرش معابر همچون خیابان‌های قدیمی پاریس در برخی از باغ‌های قدیمی یا جـدید فرانسه دیده می‌شود ، ولی به علت وسعت معابر ، عمومیت ندارد . فواره نیز در حوض‌های مدور و مستطیل به حد متعادل یا اندک وجود دارد ولی هرگز به اندازه‌های فواره‌های ایتالیا نیست.
عمارت این باغ‌ها لزوماً در بالا یا پایین باغ نیست بلکه گاهی ممکن است ابتدا از عمارت وارد باغ شویم . در باغ‌ها پارک‌های فرانسه از تئاتر و موسیقی و ارکستر استفاده می‌کنند و مهمترین کنسرت‌ها و تئاترهای پرطرفدار و اپراها را در آنجا به اجرا در می‌آورند.
ذکر این نکته مهم است که مشخصات باغها بر اساس اسطوره و سمبل کشورهاست نه اینکه تا عصر حاضر فقط از چنین الگوهایی استفاده کنند . در دوره معاصر هنر به صورت مدرن و پست‌مدرن که کلیه الگوها و قوانین را کنار زده و نوآوری در آن صورت می‌گیرد ، نمایان می‌شود . در فرانسه از زمان‌های قدیم طراحان برجسته‌ای برای باغ و پارک‌سازی وجود داشته‌اند که نام آنها عالمگیر است . و نام‌آوران طراحی پارک به دوران لویـی سیـزدهم تا شـانزدهم فرانسه باز می‌گردد که برخی از آنان عبارتند از : Gabrrielle و Andre Mele و Andre Le Notre و Jack Baraudrie تعدادی از باغ‌های معروف فرانسه که توسط طراحان مذکور طراحی شدند عبارتند از :

باغ لوکزامبورگ Luxembourg Garden | ژاک بارودری
باغ Vaux Le Vicomte | اولین شاهکار آندره لونتر

باغ توئیلری ( Tuileries Garden )– ژاک بارودری و آندره موله و کلودمله که بعدها توسط آندره لونتر ترمیم شد :

محوطه مقابل موزه لوور پاریس که از زیبایی خاصی برخوردار است :

مشخصات باغ فرانسوی

زمین‌های صاف و هموار و گاهی هم شیب‌دار اما بدون فراز و نشیب .
درختان تنومند و همیشه‌سبز .
عمارتی در ابتدا یا انتها یا وسط باغ با تراس و پله کوتاه و نرده‌های سنگی تراش‌خورده .
حوض بزرگ آب با عمق کم در مقابل عمارت .
گلکاری و پرچین در دو طرف معبر و سپس درختان منظم و یا پرچین به صورت دیوارسبز یا راهروهای سرپوشیده از گیاهان بالارونده .
چمن وسیع و تک‌درختی در وسط آن .
مجسمه‌های زیبا و رمانتیک و گاهی گلدان‌های پایه‌دار .
معبرهای وسیع .
گاهی ساختمان کلاه‌فرنگی در گوشه‌ای از باغ .
استفاده از قرینه‌سازی در عمارت و باغچه‌ها و درختان (لازم به یادآوری است که در اوایل دوره رنسانس ، باغ‌ها نامتقارن بودند).
عظمت و وسعت .
حاشیه‌های شنی به طور منقطع و پراکنده .
اهمیت به ترکیب رنگ گل در گلکاری .
استفاده از پارتر (باغچه‌هایی شامل : قطعات گلکاری، سبزی‌کاری، درخت‌کاری، آبنما، حوض، استراحتگاه و راهروهای شنی که از ترکیب چند باغچه یک محوطه بزرگ تر حاصل می‌شد و تا اوایل قرن هجدهم متداول بود).
برترین و مشهورترین طراح باغ به سبک فرانسوی
یکی از ده طراح فضای‌سبز جهان آندره له نوتره است که در ماه مارس ۱۶۱۳ در پاریس به دنیا آمد. او باغبان رسمی شاه‌لویی فرانسه نیز بود. او بانی سبک فرانسوی که متأثر از رنسانس است، بود در ابتدای کار خود باغچه‌ی اشراف و افراد درباری را طراحی می‌کرد ولی بعد از نشان‌دادن خود در این زمینه راهی دربار و باغبان دربار گشت. از معروف ترین آثار او می‌توان به کاخ ورسای، محوطه گرین‌ویچ لندن اشاره کرد.